1. Geveldetaillering en paneeldeuren

Geveldetaillering Amsterdamse huizen

De architectonische detaillering van de Amsterdamse gevels speelt zich allemaal af in een geveldikte van 30 tot 40 cm. Kenmerkend is de overheersende kleine schaal van de huiselijke afmetingen met beperkte lengte- en hoogtematen. In de doorsnede van de gevel zijn er wel 4 tot 5 lagen, die alle een eigen variatie in profilering kennen. Zo valt als eerste laag de overkragende natuursteen met eigen ornamenten op; dan komt de bakstenen gevel met z’n voegwerk, kleur en vormvariatie; vervolgens de dieperliggende houten kozijnen met hun verschillende profileringen; pas daarna de deuren en de vensters: de houten ramen en roeden waar het glas in gevat is; en tenslotte, als toegevoegde versierende elementen, de smeedwerken en ijzerwaren. Over deze rijke variatie aan architectonische elementen, die in de nieuwe architectuur vaak ontbreekt, valt veel te vertellen. De bouwkundige bijzonderheden zijn een genot voor het oog en van belang bij het restauratiewerk, omdat bij weglating veel van het karakter verloren gaat. De schoonheid zit vaak juist in de details en als je scherp kijkt valt er in onze monumentensteden veel te beleven.

Vingboons e.a. Gulden tussenweg Gulden rechthoek (Berlage)

De traditionele Amsterdamse gevelopbouw kent een verticale geleding met een basement, middenstuk en een beëindiging, waarbij de verhouding tussen glasopeningen en muuroppervlak ongeveer in evenwicht is. Omdat ze niet balkdragend zijn en veel licht naar binnen moeten laten, zijn het dunne open gevels. De indeling van de gevels met hun verticale vensters komt voort uit het gebruik van de ‘gulden snede’, de ‘gulden rechthoek’, de ‘gulden tussenweg’ en andere praktische maatverhoudingen . In het boek van Koen Ottenheym over de 17de-eeuwse architect Philips Vingboons is dit met simpele tekeningen overzichtelijk uitgelegd. (1) Tot in het begin van de 20ste eeuw werden dergelijke principes toegepast. Zo maakte Berlage bijvoorbeeld gebruik van de ‘gulden rechthoek’ in zijn ontwerp van de Beurs in 1900. Deze maatverhoudingen zijn in onze Amsterdamse gevels nog steeds terug te vinden.

Paneeldeuren

Om met de deur in huis te vallen beginnen we met de overbekende paneeldeur, die de laatste vier eeuwen een grote variatie heeft gekend. De ouderdom van de houten voordeur, bestaande uit stijlen en regels die panelen omvatten, is niet alleen aan de hoofdvorm, maar ook aan de wijze van profilering te herkennen.

17de eeuw 18de eeuw eind 18de eeuw 18de en 19de eeuw 19de eeuw

De 17de-eeuwse paneeldeur was doorgaans afgewerkt met terugliggende platte ronde- en ojiefprofielen, geschaafd aan de stijlen en regels zelf. De schuin afgestoken rand van een paneel heet een bossing en werd dunner gemaakt om in het stijl- en regelwerk te kunnen passen. De vormgeving volgde de functie.
Na 1700 werden paneeldeuren met hol- en bolvormige profileringen in Lodewijk-XIV- en Lodewijk-XV-stijl uitgevoerd in losse lijsten. Rond 1800 waren als gevolg van de introductie van de Lodewijk XVI-stijl de empire-deuren met ojiefvormige en rechte kantlijsten uitgerust, meestal voorzien van een middennaald. Na 1830 werden in de panelen voor het eerst gietijzeren roosters aangebracht. Tegelijk vond de invoering van samengestelde profielen plaats. Deze bestonden uit combinaties van ojiefvormen, omgekeerde ojiefvormen en ronde profileringen. Met de indeling van het deurvlak werd gevarieerd door in eenzelfde deur afwisselend een of twee panelen onder of naast elkaar te plaatsen.
Vanaf 1880 kwamen ook roosters voor die van smeedijzer waren vervaardigd. De glasdeuren van winkelpanden werden na 1890 nog steeds als paneeldeuren uitgevoerd.

Vandaag de dag zie je de traditionele paneeldeur in de ‘retro-architectuur’ weer terugkeren. Helaas vormt deze slechts een flauwe afspiegeling van de ambachtelijke kunststukken uit ons rijke verleden.

Theo Rouwhorst

(1) Koen Ottenheym, Philips Vingboons (1607-1678) architect, Zutphen 1989, p. 153.

(Uit: Binnenstad 212, juli 2005)

Volgende aflevering: 2. Snijramen in vele modellen strelen het oog (Binnenstad 213)

[Oog voor detail - alle artikelen]

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.