Een gehaat monument met kwaliteit

Ook impopulair erfgoed is behouden soms waard

Lolke Rang haat het Wibauthuis, en hij niet alleen, want keer op keer staat dit gebouw bij de jaarlijkse enquête van Het Parool op de eerste plaats van de lijst ‘lelijkste gebouwen van Amsterdam’. Daar zijn twee goede redenen voor: men haat het bastion van ambtelijke macht en arrogantie, en men heeft een hekel aan moderne architectuur. (Zie: Het Wibauthuis is een monument van het niets.)

De achterzijde van het Wibauthuis aan de Wibautstraat.

De haat jegens politici en ambtenaren die de burger minachten en megalomane plannen maken om het gewone menselijke leven te verwoesten, deel ik van ganser harte. Maar het probleem is dat werkelijk talloze belangrijke monumenten getuigen van een diepe minachting voor het simpele geluk van eenvoudige mensen. Dat begint al bij de gotische kerkgebouwen. Ontzag voor een bepaald niet democratische machtsstructuur werd afgedwongen met imponerende architectuur. Om die reden hebben de communisten in Rusland schitterende oude gebouwen van de Grieks-orthodoxe kerk met liefde opgeblazen. Ten tijde van de Contrareformatie werd het nog erger: het rooms-katholieke godshuis werd een duister hol van bijgeloof en godsdienstige terreur, een goede reden dus om alle barokke kerken op te blazen. Om te beginnen de Sint Pieter in Rome: niet alleen, en tot op de dag van vandaag, een bastion van conservatief machtsmisbruik, maar ook nog eens een foeilelijk gebouw, dat in feite bestaat uit drie ontwerpen, aaneengeklonterd met veel patserig marmer, die niets met elkaar te maken hebben. Oneindig veel erger dan het Wibauthuis, maar wel, natuurlijk, een monument.

Kerken

In het debat over de architectuur van het godshuis hebben de hervormers zich natuurlijk niet laten kennen. De hele poppenkast van het roomse bijgeloof werd kort en klein geslagen. Beeldenstorm: de fundamentalisten wisten wel raad met afgoderij. In de negentiende eeuw zijn er weer veel nieuwe rooms-katholieke kerken gebouwd. Tot groot ongenoegen van de socialisten, die dan ook – gezeteld in het Wibauthuis – zoveel mogelijk prachtige neogotische kerken gesloopt hebben, met liefde. Moeten we daarmee doorgaan? Moeten we alle Engelse landhuizen slopen omdat ze getuigen van andere sociale en politieke opvattingen dan de onze?
Het merkwaardige van het Europese idee over wat cultuur is, ontwikkeld in de tweede helft van de achttiende eeuw, en misschien ook wel het meest geniale, is het respect voor cultuurgoed van andere culturen, een ander geloof, en andere politieke opvattingen. In Boekarest heeft men besloten om het waanzinnige paleis van de communistische dictator niet op te blazen, en mede om allerlei praktische redenen heeft men daar gelukkig ook geen haast met het slopen van de ‘Plattenbau’. Hoe begrijpelijk ook, beeldenstorm leidt niet tot culturele winst, integendeel. Het is belangrijk voor een samenleving om ook minder aangename herinneringen niet uit de weg te gaan, geschiedenis is geen sprookje. Zelfs het oude stadhuis op de Dam staat voor vele zaken die anno 2005 het daglicht niet kunnen velen: slavenhandel, kolonialisme, en natuurlijk minachting voor de arbeidende klasse in het algemeen. Vergeleken bij dat monument is het Wibauthuis echt een toonbeeld van humanistische en radicaal-sociale idealen.

Fenomeen

Dan is er het probleem van de moderne architectuur. Velen hebben nog altijd een enorme hekel aan die bouwsels van beton, staal en glas. Maar juist nu het tijdperk van het klassieke Modernisme toch wel definitief voorbij is, wordt het tijd om ook deze stroming in de bouwkunst serieus te nemen als historisch fenomeen. Dat gebeurt gelukkig al wel, zij het nog in bescheiden mate. De Stichting DOCOMOMO (Documenteren en Conserveren van bouwwerken en stedenbouwkundige ensembles van de Modern Movement) ijvert in Nederland en internationaal voor het behoud van dit impopulaire erfgoed. Het beroemde Lever House in New York, om een voorbeeld te noemen, is onlangs zorgvuldig gerestaureerd. Ook in Nederland zijn de afgelopen jaren belangrijke successen geboekt. De Van Nellefabriek in Rotterdam staat op de monumentenlijst en is gerestaureerd. En, misschien nog belangrijker, het Sanatorium Zonnestraal in Hilversum is herrezen uit zijn ruïne van beton en roestend staal. Juist over deze restauratie is een lang debat gevoerd, omdat de architect, Jan Duiker, zijn gebouw uitdrukkelijk beschouwde als een tijdelijk bouwwerk. Want, zo redeneerde hij in de jaren twintig, over vijftig jaar zal de ziekte tbc niet meer bestaan en dan is het sanatorium dus overbodig. Wat dat betreft heeft hij gelijk gekregen, maar er bestaat ook zoiets als cultuurgeschiedenis, en Zonnestraal was zonder meer, samen met de Beurs van Berlage, de belangrijkste Nederlandse bijdrage aan de geschiedenis van de bouwkunst in de twintigste eeuw. Werkelijk een wonder van transparantie, tot stand gebracht met beton, glas en staal, een ijle droom tussen de Gooise dennen.

Schaars

Het Wibauthuis is een ander gebouw, uitvoerig door mij beschreven in Jaarboek 3 (2004) van het Bureau Monumenten & Archeologie. Amsterdam was geen Wederopbouwstad, gelukkig maar, en naoorlogse gebouwen met enige allure zijn zodoende schaars, sterker nog, ze zijn op de vingers van één hand te tellen: De Nederlandsche Bank van M.F. Duintjer, het Andreas Ziekenhuis, ook van Duintjer, het Stationspostkantoor van P.J. Elling, het GAK-gebouw van B. Merkelbach, en het Wibauthuis, ontworpen door N.J.J. Gawronski en de Dienst der Publieke Werken. Het bankgebouw is onherstelbaar uitgebreid, het ziekenhuis wordt gesloopt, het postkantoor is al gesloopt, de toekomst van het GAK-gebouw is ongewis. Resteert het Wibauthuis, een bouwwerk dat voor kenners en liefhebbers van de moderne bouwkunst zeker architectonische kwaliteiten heeft, en dat bovendien cultuurhistorisch van belang is als het voormalige hoofdkwartier van die gehate ambtelijke diensten. Wat men daar subjectief ook van denkt, er zijn steekhoudende objectieve argumenten om het gebouw te beschermen. Bedenk toch dat ook de Beurs van Berlage in 1959 nog bijna gesloopt is.

Vincent van Rossem

[Het Wibauthuis is een monument van het niets]

(Uit: Binnenstad 210, maart/april 2005)