Gevelstenen in monumenten

In de Prinsengrachtzijgevel van het hoekpand Vijzelgracht 1 zit een oude gevelsteen met de tekst 'in 't root scaep'. Die steen is afkomstig van St. Nicolaasstraat 2-4 en werd in de herbouwde gevel geplaatst ter herinnering aan de inspecteur buitendienst monumentenzorg C.P. Schaap, die tijdens de restauratie/herbouw van het hoekcomplex overleed. Die steen vertelt verschillende verhalen.
Gedenksteen voor inspecteur C.P. Schaap, Vijzelgracht 1, zijgevel Prinsengracht

Omstreeks 1970 stonden daar, schuin tegenover elkaar, de bouwsteigers van het fel omstreden 'Ban de bank'-gebouw, en de restauratiesteigers van Stadsherstel om Vijzelgracht 1 t/m 5. Het saaie bankgebouw is inmiddels overbodig door de hoogbouw aan de Zuidas, het zou geen verlies zijn als het werd gesloopt. De Stadsherstel- hoek daarentegen staat er zo vanzelfsprekend als onderdeel van het beschermde stadsgezicht dat je de puinhoop vóór 1970 gekend moet hebben om te vermoeden hoeveel energie en vernuft nodig zijn geweest om te voorkomen dat daar een kolos van dezelfde schaal als de ABN zou komen. Daar, ter weerszij van de brug over de Prinsengracht tekende zich in de jaren 1966-1971 de kentering af in het denken over de oude stad. De enige stadsbestuurder die dat begreep was de toenmalige wethouder, later burgemeester, Wim Polak die de boete die de ABN moest betalen voor wijziging van het erfpachtcontract investeerde in gemeentelijke aandelen Stadsherstel. Het andere verhaal dat de gevelsteen 'in 't root scaep' vertelt, is dat van de nauwe samenwerking tussen de stadsherstellers, de rechtspersonen zowel als de particulieren, en het Bureau Monumentenzorg. Aan de 'inspecteurs buitendienst' van het toenmalige Bureau Monumentenzorg (BMZ) hebben de eigenaren met hart voor hun monumenten goede herinneringen. Het overleg op de bouwsteiger bevestigde over en weer het besef van elkaars investering in tijd, geld en kennis afhankelijk te zijn. Aan het overleg op de steiger ging het overleg in de tekenkamer vooraf. Tegenwoordig is bouwhistorisch onderzoek een aparte discipline; de tekenkamer in het BMZ onder leiding van Henk Zantkuijl heeft dat terrein verkend en in kaart gebracht. De onkunde van 'de politiek' ten aanzien van het cultureel erfgoed kon niet duidelijker gedemonstreerd worden dan door de afschaffing van de buitendienst en de tekenkamer bij de recente reorganisatie van het huidige Bureau voor Monumenten en Archeologie.

Eerbewijs aan monumentenzorger Henk Zantkuijl, Leliegracht 38, zijgevel Keizersgracht

Er is nog een gevelsteen die de samenwerking BMZ- Stadsherstel in beeld brengt, in de Keizersgrachtgevel in het hoekhuis Leliegracht 36. Dat is, net als 'in 't root scaep' een zinspeling op de naam van een hooggewaardeerde ambtenaar: een zandloper in het verdiepte silhouet van een huizenblok en de tekst Zant-kuijl en monument- en-zorg. De steen is gehakt door Wim Vermeer en door Stadsherstel geplaatst. Een derde recente gevelsteen in een muur van een beschermd monument verdient hier vermelding. Nieuwsbrief van de Vereniging Vrienden Stadsherstel van april 2002 vermeldt: "Op 7 februari 2002, precies een jaar na het overlijden van Jaap Vermeulen is er een gevelsteen onthuld in de pastorie van 'De Duif', Prinsengracht 754…". Vermeulen was commissaris van Stadsherstel Amsterdam n.v. en tot de fusie voorzitter van de Raad van Commissarissen van het Amsterdams Monumenten Fonds (AMF). Jaap is fietsend afgebeeld op de gevelsteen, rijdend op de brug over de Prinsengracht gelegen tussen De Duif en de Amstelkerk, aanduidend dat hij sterk betrokken was bij de fusiebesprekingen tussen Stadsherstel en het AMF. Boven en onder op de steen staat de tekst waarin de naam Vermeulen in goud is aangegeven: "onvermoeibaar bruggen slaend". De steen is ontworpen door Jaap Hulscher van Stadsherstel, en gehakt door Tobias Snoep.

Gedenksteen voor stadsherstelbestuurder Vermeulen, Prinsengracht 754

Gevelstenen vertellen een verhaal, meestal een persoonlijk verhaal van of over de opdrachtgever. Voordat de huisnummering was ingevoerd diende de gevelstenen als adresaanduiding. Bijbelse onderwerpen, beroepsaanduidingen, dierfiguren, elke herkenbare voorstelling was daarvoor bruikbaar. De herleving van de gevelsteen die begon in het restauratieatelier Uilenburg van Hans 't Mannetje hield vast aan de traditioneel-ambachtelijke vorm, maar bracht een nieuwe inhoud, vaak toespelingen op namen of andere raadsels. Ook zonder dat verband te kennen heeft de wandelaar zijn kijkplezier aan de verlevendiging van gevelwanden, door oude, vaak herplaatste, en door nieuwe gevelstenen. Het verhaal is dan een toegift. Een bijzondere waarde van de nieuw ontworpen en traditioneel gehakte stenen is dat hun aanwezigheid het verhaal van de historische stad voortzet. Het verhaal van de drie hier afgebeelde Stadsherstel-stenen is dat van het bondgenootschap tussen ambtelijke en particuliere monumentenzorgers in de tweede helft 20ste eeuw. Dat in Amsterdam nog een historisch stadsgezicht te beschermen valt, is goeddeels aan dat bondgenootschap te danken.

Maar wat zien we nu gebeuren? De Commissie voor Welstand en Monumenten heeft het voorstel afgekeurd van een huiseigenaar die in zijn uit1899 daterende gevel twee stenen wil plaatsen. "De voorstellingen op de gevelstenen", zo schrijft de commissie, "zijn afgeleid van de trouwringen van de huidige bewoners. Dit betekent dat de stenen persoonsgebonden zijn en geen directe relatie hebben met het pand, … Het is vanuit monumentaal oogpunt zeer onwenselijk deze willekeurige persoonsgebonden gevelstenen die geen directe relatie hebben met het historische pand, in het monument aan te brengen."
Als de commissie had gezegd: die stenen passen daar niet, ze zijn te groot of iets dergelijks, dan is er stof voor discussie of een ander ontwerp. Maar het nieuw ontdekte anti- persoonlijkheidsdogma, dat de commissie aan haar eigen "voortschrijdend inzicht" toeschrijft, is onaanvaardbare bureaucraten-bemoeizucht. Zijn de gevelstenen ter ere van inspecteur Schaap, monumentenkenner Zantkuijl en monumentenfinancier Vermeulen iets anders dan 'persoonsgebonden'? De stenen hebben geen enkele speciale band met het monument waarin zij zijn aangebracht, alleen de plek is goed gekozen. Het 'voortschrijdend inzicht' over de persoonsgebonden gevelstenen kan beter aangeduid worden als 'aftakelend' inzicht. Het tekent een verschraling van monumentenzorg tot documentenzorg, tenslotte tot fragmentenzorg.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 194, juli 2002.)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.