Amsterdamse gevelstenen

Twee gevelstenen terug in het stadsbeeld

DIE VERGVLDEN CATER IN DIE NIEV STAT, Leidsegracht 97

Op 12 oktober j.l. werd tijdens een kleine, informele bijeenkomst op de stoep voor Leidsegracht 97 de gevelsteen IN DIE VERGVLDEN CATER IN DIE NIEV STAT onthuld. De dikke parmantige kater met een muisje onder de rechterklauw, is een, door Hans 't Mannetje gehakte replica. De originele gevelsteen was tijdens een restauratie van de gevel enige jaren geleden, opeens spoorloos verdwenen. Er gingen verhalen dat de dieven betrapt waren en de gevelsteen in de Leidsegracht geplonsd hadden maar om nu de hele Leidsegracht te laten uitbaggeren ging ons iets te ver. Een oproep in Binnenstad (Februari 1991) bracht ook de kater niet aan het licht.

De oude toestand.	De nieuwe gevelsteen ligt klaar om ingemetseld te worden.

Mevrouw Maria Boon, de huidige eigenaar/bewoner van het pand besloot niet te wachten tot het origineel weer boven water kwam en gaf Hans 't Mannetje de opdracht om, aan de hand van foto's van de oude steen, aanwezig in het archief van de VVAG, een replica te hakken. Het resultaat is prachtig vooral in het late middaglicht als de zon het bladgoud extra glans geeft.
De gevelsteen heeft grote historische en topografische waarde. Met DIE NIEV STAT in het onderschrift wordt namelijk het stadsgedeelte bedoeld dat bij de, in 1660 begonnen voltooiing van de grachtengordel binnen de stadsmuren kwam. In dat jaar werden de hoofdgrachten verder doorgegraven tot voorbij de Amstel en ontstond de beroemde halve maanvorm van de stad. Men zou geneigd zijn te denken dat het pand Leidsegracht 97, met deze vergulde kater als een der eerste huizen in de nieuwe stad gebouwd zou zijn. Echter, op een handgetekende kaart van de stadsuitbreiding uit 1679/1680, is het hoek-erf nog onbebouwd. Het huis en dus ook de gevelsteen moeten van na dat jaar dateren.
Een van de vroege huizen aan de Leidsegracht is nummer 37, gedateerd 1666, met de, in 1996 door Jan Hilbers gerestaureerde gevelsteen De Haes.

DE STAL INT NULAND, Zuiderkerkhof 23

Vóór restauratie.	Na restauratie.

Tot de metrosloop in 1968 zat deze gevelsteen op het adres Zandstraat 38. Dit pand werd in de Voorlopige Monumentenlijst van 1928 nog omschreven als: "Halsgevel (XVIII-b) met siervazen op de vleugelstukken. Hoge houten pui. Gevelsteen De Stal int Nuland". In 1932 werd het oude pand vervangen door nieuwbouw. De halsgeveltop met de siervazen werd verplaatst naar Reguliersgracht 16 en is daar nog te bewonderen. De gevelsteen bleef achter in de nieuwbouw. Deze nieuwbouw viel in 1968 ten offer aan de metro-werkzaamheden, de gevelsteen werd opgeslagen bij Monumentenzorg, zoals veel van de gevelstenen die 'vrij' kwamen bij de metro-aanleg. Ondanks toezeggingen van het Bureau Monumentenzorg dat deze gevelstenen zouden terugkeren in de vervangende nieuwbouw, is dat niet of nauwelijks gebeurd. Her er der in de stad zijn nu deze metroslachtoffers aan te treffen. Zo vinden we o.a. een leeuw van de Lastageweg in de Utrechtsestraat, een wereldbol van de Nieuwe Jonkerstraat op de Herengracht en twee smeden uit de Koningsstraat op de Lauriergracht. Het aandringen en lobbyen van de VVAG om de gevelsteen DE STAL IN T NULAND op het Zuiderkerkhof, ongeveer 12 meter van z'n oude plek terug te plaatsen heeft er toe geleid dat de Algemene Woningbouw Vereniging, eigenaar van de nieuwbouw, alle medewerking hiertoe heeft verleend. Op 10 oktober 2001 werd, na een paar toespraken in de Zuiderkerk de, in zachte tinten gepolychromeerde gevelsteen onthuld.
De voorstelling op de steen toont de toestand van het gebied rondom de Zuiderkerk aan het einde van de 16de eeuw. Voor die tijd was het een moerassig gebied dat later met zand opgehoogd werd en voor bebouwing geschikt gemaakt. Ook hier ontstond dus, net als aan de Leidsegracht 'nieuw land'.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 191, december 2001.)

Literatuur:
H.W. Alings, "Gevelstenen in de omgeving van de Zuiderkerk" in: Maandblad Amstelodamum, 33ste jrg. (1946), pag. 5-6.
O.W. Boers, "Zwervende gevelstenen" in: Ons Amsterdam, 21ste jrg. (1969), pag 160.